Słownik architektoniczny Decor System

Poniżej przedstawiamy słownik architektoniczny, w którym znalazły się opisy elementów sztukaterii zewnętrznej Decor System oraz innych detali architektonicznych:

 

Abakus

W architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najwyższa część kapitelu kolumny. Abakus z reguły miał kształt czworobocznej płyty, na której spoczywał architraw. Kształt abakusa ulegał zmianom w zależności od porządku architektonicznego i w miarę rozwoju architektury.

 

Akant

Stylizowane liście akantu były częstym motywem zdobniczym w sztuce różnych epok, głównie w architekturze.

 

Architraw, epistyl, nadsłupie

W architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najniższy i najważniejszy człon belkowania, w postaci belki spoczywającej na głowicach kolumn, filarów czy pilastrów. Architraw podtrzymuje fryz i gzyms, razem z nimi tworząc belkowanie. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, ale w zależności od stylu ma odmienne kształty.

 

Arkadowy fryz, arkatura

W architekturze ornament ciągły w formie fryzu złożonego z małych arkadek ułożonych szeregowo. Arkadowy fryz umieszczany był na zewnętrznych ścianach budynku, pod okapem. Charakterystyczny dla stylu przedromańskiego i romańskiego.

 

Astragal

Jest to odmiana uwypuklonego, ciągłego ornamentu. Często przybierał wygląd pasma perełek, które były oddzielone pionowymi krążkami. Zdobił kolumny, torus lub belkowanie i oddzielał ich elementy.

 

Attyka

Pas muru w postaci balustrady, ścianki czy rzędu sterczyn, zbudowany ponad gzymsem budowli. Attyka wieńczy budynek, zasłania dach i pełni funkcję zapory przeciwogniowej. Pojawiła się w architekturze antycznej, rzadka w średniowieczu. Rozpowszechniona od renesansu, zwłaszcza w Europie środkowej (Polska, Czechy, Węgry), kiedy to wykształcił się specyficzny typ tzw. attyki polskiej, bogato zdobionej ślepymi arkadami, pilastrami, zębami, maszkaronami czy hermami i wolutami. Była stosowana gł. na budynkach świeckich (kamienice, zamki, ratusze), w budownictwie sakralnym występowała na synagogach, rzadsza w kościołach.

 

Balustrada

Ażurowa ścianka składająca się z tralek osadzonych na cokole i połączonych od góry poręczą. Stosowana jako ogrodzenie, ozdobne zabezpieczenie schodów, balkonów czy mostów, używana do podziału wnętrza kościoła lub pałacu i jako dekoracyjne zwieńczenie budynku zasłaniające dach (rodzaj attyki). Wykonywana z kamienia, drewna, metalu albo betonu. Znana od starożytności do dziś, przybierała formy stylistyczne danego czasu.

 

Baza

Podstawa kolumny, pilastru lub filaru dźwigająca trzon, składająca się z płyty i wałków. Występuje od starożytności. Występuje we wszystkich stylach z wyjątkiem doryckiego. W jej skład wchodzą trzy części: plinta (kwadratowa płyta), torusy - wałki o profilach na przemian wypukłych (tzw. torusów) i wklęsłych (tzw. trochillusów). W architekturze romańskiej i gotyckiej bazy przybierały bardziej złożone kształty i bywały zdobione dekoracją.

 

Cokół

Najniższy, nadziemny człon budynku, elementu architektonicznego (kolumna, filar, portal), rzeźby i pomnika, wyróżniony w jakiś sposób (np. wysunięty do przodu, cofnięty w stosunku do wyższych części, rustykowany, oddzielony gzymsem itp.). Stanowi podstawę konstrukcyjną i/lub pełni funkcję zdobniczą. Stosowany w architekturze od czasów rzymskich, w renesansie ważny element architektury pałacowej.

 

Deska elewacyjna kompozytowa

To produkt stosowany na zewnętrznej części budynku. Poprawia on estetykę elewacji i przełamuje jednolitą strukturę ścian. Stwarza szerokie możliwości aranżacyjne. Klasyczną deskę kompozytową można malować na dowolny kolor przy użyciu bezrozpuszczalnikowych farb. Powstają również odmiany desek drewnopodobnych, które imitują wygląd naturalnego materiału, a przy tym są mniej wymagające w utrzymaniu – nie trzeba ich systematycznie konserwować.

 

Dorycki porządek architektoniczny

Najstarszy z porządków architektonicznych greckich, ukształtowany w okresie dojrzałego archaizmu (VII w. p.n.e.) w związku z przejściem od architektury gliniano-drewnianej do monumentalnej kamiennej.

 

Filar

W budownictwie pionowa podpora lub przypora konstrukcji nośnej budynku, wykonana z kamienia, cegły lub betonu, o przekroju poprzecznym, wielobocznym (najczęściej cztero- lub ośmiobocznym) lub okrągłym. Filar stosowany jest w budownictwie od czasów starożytnych do chwili obecnej, szczególne znaczenie zyskał w architekturze romańskiej i gotyckiej, zwłaszcza w budowlach sakralnych. Również pionowa podpora przęseł mostu, wiaduktu, estakady itp. wykonywana głównie z betonu (rzadziej z kamienia), o przekroju poprzecznym okrągłym lub owalnym. Filary mostów rzecznych zaopatrzone są w izbicę, zamocowaną u podstawy od strony naporu wód, służącą do rozbijania kry i naporowej fali powodziowej.

 

Fronton

Jest to niski szczyt o różnym kształcie, który umiejscowiony jest nad portykiem. Ograniczają go krawędzie boczne dwuspadowego dachu. Często stosuje się go również jako dekoracyjne wykończenie obramowań drzwiowych i okiennych, nisz, ołtarzy czy portali.

 

Fryz

1) W architekturze pozioma część belkowania w porządkach klasycznych między architrawem a gzymsem. W porządku doryckim składa się z tryglifów i metop. W porządkach jońskim i korynckim jest gładka lub ozdobiona motywami figuralnymi albo roślinnymi.
2) poziomy pas dekoracyjny w architekturze, jak też w malarstwie, grafice czy rzemiośle artystycznym. Dekoracja fryzem zależna od stylu.

 

Głowica, kapitel

Element konstrukcyjno-dekoracyjny, wieńczący kolumnę, pilaster lub filar. Głowica pośredniczy w przenoszeniu ciężaru elementu dźwiganego (np. belkowania) na podporę. Głowica przybierała różne kształty (od prostych do złożonych, pokrytych dekoracją rzeźbiarską). Do najwcześniejszych głowic należą głowice egipskie (często formy roślinne): głowice palmowe, lotosowe, papirusowe (odmiana pąkowa i kielichowa), głowice hathoryckie (z głową bogini Hathor), heraldyczne (motyw lilii i papirusu), tzw. protodoryckie. Głowice w Mezopotamii były proste, dopiero w Persji Achemenidów ozdabiano je rzeźbami gryfów, lwów, byków i geniuszy. Grecy wytworzyli trzy zasadnicze typy głowic, odpowiadające trzem porządkom architektonicznym: dorycka, jońska i koryncka. W architekturze rzymskiej stosowano jeszcze głowicę toskańską i kompozytową. W Egipcie istniała odmiana – głowica ptolemejska (aleksandryjska). W architekturze bizantyńskiej, dzięki zastosowaniu impostu powstała głowica nasadnikowa i jej odmiana - głowica trapezoidalna, stosowano jeszcze głowice koszykowe i fałdowe. W architekturze Indii głowice cechują się ogromnym bogactwem kształtów (często stosuje się efekt zwielokrotnienia form roślinnych, zwierzęcych, figuralnych itp.).

 

Gzyms

Poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru, wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu. Chroni ściany przed ściekającą wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne. Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe podokienne.

 

Joński porządek architektoniczny

Jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Odznacza się lekkością i smukłością proporcji oraz dużą liczbą elementów zdobniczych. Kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowny  (żłobkowany) trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami). Belkowanie, którego części oddziela kimation z estragalem, składa się z trójdzielnego architrawu, fryzu płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków.

 

Kalatos

W architekturze nazwa kapitelu spoczywającego na głowie kariatydy.

 

Kapinos

Ukośne i wyżłobione podcięcie nadwieszonego elementu architektonicznego, np. gzymsu, stosowane w celu uniemożliwienia ściekania wód opadowych na chroniony nim mur.

 

Kaseton

To zagłębienie, które widzimy od spodu stropu, kopuły lub sklepienia. Najczęściej w formie kwadratu, wieloboczne. Charakterystyczne dla architektury renesansowej oraz rzymskiej.

 

Kimation

Listwa ozdobiona ornamentem ze stylizowanych motywów roślinnych. Rozróżniamy kimation dorycki (profil wklęsły), kimation joński, zwany jajownikiem (profil wypukły; kimation składa się z ułożonych na przemian motywów wolich oczu i liści), kimation lesbijski (profil wypukło-wklęsły, motywy roślinne o kształcie sercowatym).

 

Kolumna

Jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze, podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części: głowicy, trzonu i bazy. Wykonywana z różnych materiałów (najczęściej kamienna), w przekroju kolista.

 

Kolumnada

Kilka lub kilkanaście rzędów kolumn ustawionych w regularnych odstępach, podtrzymujących belkowanie.

 

Kompozytowy porządek architektoniczny

Łączy elementy porządku korynckiego i jońskiego i wykształcił się w architekturze starożytnego Rzymu. Wyróżnia go ustawienie kolumny na piedestale oraz ukształtowanie głowicy. Jej górna część jest uformowana z wolut ustawionych na przekątnych. Woluty te zaczerpnięte są z porządku jońskiego.

 

Konsola

1) Detal architektoniczny, wspornik gzymsu, balkonu, popiersia, zegara, wazonu, wykonywana z kamienia, drewna, metalu w kształcie woluty.
2) Stół przyścienny umieszczany zazwyczaj pod lustrem pomiędzy oknami. Stanowił często podstawę pod zegar. Popularny w XVIII i XIX w.

 

Koryncki porządek architektoniczny

Jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny (smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała się z trzonu kalatosu("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta.

 

Kroksztyn

Element wystający przed lico ściany, ale w niej osadzony - służy do podtrzymywania np. gzymsu, balkonu czy ganku. Może być wykorzystywany również jako zakończenie belki stropowej, która wystaje przed elewację.

 

Loggia

Jest to wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku. Od pomieszczeń wewnętrznych oddzielają ją okna i drzwi. Loggia jest otwarta na zewnątrz, ale można spotkać też odmiany przeszklone. Może mieć kilka lub jedną kondygnację. Współcześnie często spełnia rolę balkonu. W dawnej architekturze włoskiej była również samodzielną budowlą, otwartą z trzech lub czterech stron arkadami.

 

Łuk, łęk

Element konstrukcyjny lub dekoracyjny, zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne występują głównie na tle murów i są wykonywane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach, do przykrywania wszelkiego typu otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp. Ich zadaniem jest przeniesienie na podpory boczne ciężaru własnego i dźwiganego. W przeciwieństwie do belki, łuk oprócz reakcji pionowych doznaje również w miejscach podparcia reakcji poziomych, zwanych rozporem łuku. Przy obciążeniu pionowym i przy odpowiednio dobranych wymiarach w łukach mogą występować tylko naprężenia ściskające, dzięki czemu można konstruować łuki nie spajane w miejscach styku z elementów. Łuki konstrukcyjne wykonywano dawniej głównie z kamienia lub cegły, obecnie stosuje się konstrukcje stalowe i żelbetowe. Łuk składa się z 2 ramion, które rozdziela kliniec szczytowy - zwornik (spotykany w łukach kamiennych i ceglanych). Dolna płaszczyzna każdego ramienia zakryta w głębi muru, nosi nazwę nasady, powierzchnie boczne są zwane czołami, powierzchnia górna - grzbietem, dolna podłuczem. Naroże między grzbietem a pionową ścianą nazywa się pachą. Szerokość łuku na wysokości nasad jest jego rozpiętością, odległość między linią łączącą nasady a punktem szczytowym linii podłucza - wysokością łuku (strzałką).

 

Moduł

Umowna jednostka wymiarowa w architekturze lub rzeźbie służąca do wyznaczenia według kanonu wielkości pozostałych części projektowanej całości. W Grecji, w architekturze jońskiej jako moduł służyła średnica kolumny, według której wyliczano wysokość kolumn i proporcje całej budowli. Istniał też moduł w rzeźbie starożytnej, była nim szerokość palca postaci. W architekturze współczesnej nowy moduł oparty na proporcjach człowieka opracował Le Corbusier.

 

Modylion

To odmiana wspornika, która w sztuce antycznej podtrzymywała gzyms wieńczący. Posiada kształt esownicy ozdobionej liściem lub poziomej konsoli wolutowej. Charakterystyczny dla porządku korynckiego i kompozytowego. Pomiędzy tymi elementami umieszczano kasetony.

 

Nisza

Wgłębienie w ścianie, murze o różnym kształcie, najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte u góry półkoliście lub przesklepione w formie konchy, niekiedy zwieńczone gzymsem lub małym frontonem. Przeznaczona do ustawienia urny lub posągu. W okresie manieryzmu stosowano nisze puste, bez elementów dekoracyjnych.

 

Obiegnik

Wgłębienie w ścianie, murze o różnym kształcie, najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte u góry półkoliście lub przesklepione w formie konchy, niekiedy zwieńczone gzymsem lub małym frontonem. Przeznaczona do ustawienia urny lub posągu. W okresie manieryzmu stosowano nisze puste, bez elementów dekoracyjnych.

 

Ornament

Motyw zdobniczy, pojedynczy lub powtarzający się regularnie w określonym rytmie. Służy do podnoszenia walorów estetycznych przedmiotów, w architekturze pomaga wyróżniać poszczególne człony budowli lub optycznie podkreślać ich strukturę. Ornament jest znany od początków twórczości artystycznej. Podstawową cechą ornamentu jest jego nierealistyczny, a najczęściej całkowicie abstrakcyjny charakter. Motyw ornamentalny powstaje zazwyczaj poprzez mocną stylizację realnie istniejącej formy, która dzięki wielokrotnemu powtórzeniu i uszeregowaniu traci swój indywidualny charakter. Motywy ornamentów mogą być geometryczne, roślinne, zwierzęce, ale również występują w nich postacie ludzkie lub znaki symboliczno-magiczne.
Formy plastyczne ornamentów są łatwo zapożyczane i przyswajane przez różne dziedziny sztuki, a zarazem swoiste dla danej epoki. Mogą służyć do określania stylu, a nawet datowania przedmiotów. Ze względu na sposób wykonania ornamenty można podzielić na reliefowe (np. rzeźbione ryty wykuwane) lub płaszczyznowe płaskie (malowane, rysowane, inkrustowane, intarsjowane).
W starożytnym Egipcie znane były ornamentalne motywy lotosu, palmy, papirusu. Dla sztuki antycznej charakterystyczne są ornamenty geometryczne (meander). W średniowieczu często stosowano ornamenty w formie plecionki lub stylizowanych kwiatów, ale są też znane średniowieczne ornamenty geometryczne (maswerk) i fantastyczne (chimera).
W renesansie często stosowano ornamenty zapożyczone ze starożytności. W baroku najczęściej stosowano ornamenty roślinne (splecione liście, girlandy owoców). Twórcy neoklasycystyczni znowu chętnie sięgali do wzorów starożytnych, dopiero w okresie secesji wytworzył się nowy, oryginalny ornament roślinny o płynnych kształtach, obecnie stosowane są niemal wszystkie rodzaje ornamentów.

 

Pilaster, płaskosłup

Element architektoniczny w formie płaskiego występu z lica ściany, posiadający głowicę i trzon, często także bazę i cokół, spełniający funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie ściany). Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki. Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom określonego porządku architektonicznego. Występuje również w architekturze nowożytnej jako element podziału pionowego płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub w tzw. wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako motyw dekoracyjny. Odmianą pilastra jest lizena - gładki pas nie posiadający cech określonego porządku architektonicznego.

 

Podpora

Poziomy, pionowy lub skośny element konstrukcyjno-architektoniczny podpierający określoną część budowli. Najczęściej spotykane rodzaje podpór: kolumny, filary, słupy, przypory i wsporniki.

 

Portal

Z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama". Dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form architektonicznych i rzeźbiarskich. W starożytnej Grecji i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry gzymsem stanowiło portal wokół drzwi z brązu.

 

Portyk

To inaczej kryte przejście lub kolumnada - część budynku, z jednym lub kilkoma rzędami kolumn wspierających dach. Jest otwarta co najmniej z jednej strony. Posiada jedną lub dwie kondygnacje. Bywa zwieńczona frontonem. W założeniach portyk miał chronić ludzi oraz części drewniane budynku przed opadami.

 

Porządek architektoniczny

System konstrukcyjno-kompozycyjny, połączony określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zwanych modułami, którego najistotniejszym elementem jest kolumna oraz jej głowica. Porządek architektoniczny kształtuje się wg obowiązującego kanonu. Narodził się w starożytnej Grecji, w kręgu kultury klasycystycznej (klasycyzm), z konstrukcji belkowych, początkowo wykonywanych z drewna, a następnie z kamienia.

 

Postument, piedestał

Podstawa przeznaczona do umieszczenia i wyeksponowania rzeźby lub innego przedmiotu (np. zegara, wazy, kandelabru). Postument może mieć kształt graniastosłupa, konsoli, kolumny itp.

 

Sklepienie

Konstrukcja budowlana o zakrzywionej powierzchni stosowana do przykrycia od góry określonej przestrzeni. Sklepienie stosowano szeroko już w starożytnym Rzymie. Główne elementy: podniebienie, grzbiet, czoło, szczyt. Sklepienie wykonuje się z klińców kamiennych lub ceglanych, a także sposobem monolitycznym z betonu lub żelbetu.

 

Skocja

Wykrój dolny lub górny w bazie gzymsu.

 

Sztukateria

Dekoracja wykonana zazwyczaj ze stiuku, często odlewana fragmentami za pomocą szablonu i przymocowywana do podłoża, nierzadko z metalowym lub drewnianym zbrojeniem (np. gzymsy, ornamenty). Sztukaterię znano już w starożytności. W okresie renesansu i baroku stosowana do pokrywania sklepień, gzymsów i fryzów. W obecnych czasach prym wiedzie sztukateria styropianowa.

 

Torus

Wypukły wałek, który obiega często bazę kolumny.

 

Toskański porządek architektoniczny

Porządek architektoniczny, który wykształcił się z porządku doryckiego. W tym przypadku kolumny miały trzony gładkie, a pod kolumnami występowały bazy.

 

Tralka, balaska

Pionowy element balustrady w kształcie profilowanego słupka kamiennego lub drewnianego podtrzymującego poręcz. Ozdobne tralki przybierają często kształt kielicha, wazonu czy wazy i mają bogatą ornamentację.

 

Trochilus

Jest to element, który zdobi bazę kolumny. Jest wklęsły. Zdarzało się, że rozdzielał torusy. Miał profil półokrągłego zagłębienia, które obiegało kolumnę.

 

Tryglif

Element fryzu w porządku doryckim (porządek architektoniczny), o kształcie prostokąta z trzema pionowymi żłobkami, umieszczany na osi każdej kolumny i każdego interkolumnium. Wywodzi się z budownictwa drewnianego, w którym stanowił ozdobne zakończenie wystającej na zewnątrz belki stropowej.

 

Tympanon

1) Wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzeźbą (kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem. Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Stosowany też w sztuce nowożytnej.
2) W architekturze średniowiecznej (romańskiej i gotyckiej) półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową (relief).

 

Woluta, ślimacznica 

Dekor architektoniczny w formie zwoju bądź spirali, który występował w głowicach kolumn w architekturze rzymskiej oraz greckiej.

 

Wspornik

Element konstrukcyjny podtrzymujący wysunięte przed lico fragmenty budowli, np. wykusz, okap, balkon, służki, posągi. Wykonywany z różnych materiałów (kamień, cegła, drewno), bywa niekiedy bogato zdobiony. Odmianą wspornika jest kroksztyn stanowiący przedłużenie belki stropowej (lub podobny element architektoniczny).

 

Wykusz

Dobudówka nadwieszona na zewnętrznej ścianie budynku, podtrzymywana wspornikami, z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryta oddzielnym dachem. Wykusz wywodzi się z architektury Bliskiego Wschodu. W Europie stanowił charakterystyczny element architektury świeckiej, głównie obronnej, późnego średniowiecza, renesansu i baroku, służył też czasem (np. w południowych Niemczech) jako kaplica domowa.

 

Zwornik

Środkowy szczytowy element arkady lub skrzyżowania żeber w sklepieniu gotyckim. Spaja konstrukcję w całość, niekiedy zdobiony jest rzeźbioną dekoracją ornamentalną o motywach roślinnych.